ปราสาทขุมดิน [Prasat khumdin]
ขึ้นทะเบียนและประกาศในราชกิจจานุเบกษา :: เล่มที่ 118 ตอนที่ 33ง. เมื่อ 9 เมษายน 2545
ที่อยู่ : บ้านขุมดิน ตำบลหนองหลวง อำเภอโนนนารายณ์ จังหวัดสุรินทร์
ละติจูด : 15.21690 องศาเหนือ
ลองจิจูด : 103.92061 องศาตะวันออก
ประเภท : ปราสาทอิฐ
อายุ : พุทธศตวรรษที่ 16-17
วัตถุประสงค์ : เทวสถาน
ทิศทางการวางตัว : 3.5 องศาตะวันตก (อ้างอิงจากบทความวิจัยของศักดิ์อนันต์ อนันตสุข)
หมายเหตุ : พิกัดภูมิศาสตร์ ใช้ข้อมูลจากภาพถ่ายดาวเทียม จาก www.pointasia.com
ปราสาทขุมดิน ตั้งอยู่ในบริเวณวัดปราสาทขุมดิน บ้านขุมดิน หมู่ 4 ตำบลหนองหลวง อำเภอโนนนารายณ์ จังหวัดสุรินทร์ บนเนื้อที่ประมาณ 2 งาน
ฝ่ายวิชาการสำนักงานโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติที่ 9 นครราชสีมา รายงานการสำรวจขึ้นทะเบียนโบราณสถานปราสาทขุมดิน บ้านขุมดิน ตำบลหนองหลวง อำเภอโนนนารายณ์ จังหวัดสุรินทร์ ที่ดำเนินการสำรวจเมื่อปี พ.ศ. 2540 โดย นายดุสิต ทุมมาภรณ์ ต่อมาในปี พ.ศ. 2543 มีการสำรวจและทำแผนผังเพื่อการขึ้นทะเบียน โดยนายประพันธ์ เนื่องมัจฉา มีการระบุว่า “ปราสาทขุมดิน เป็นศาสนาสถานประเภทปรางค์, วิหาร, สระน้ำและคูน้ำคันดินโบราณ เป็นศาสนาสถานที่ใช้ประกอบพิธีกรรมทางศาสนา ลักษณะรูปแบบทางสถาปัตยกรรมเป็นกลุ่มอาคารปรางค์ประธาน วิหารตกแต่งด้วยชิ้นส่วนสถาปัตยกรรมหินทราย ได้แก่ ปราสาทจำลอง กลีบขนุนและทับหลัง เป็นต้น ศาสนาสถานมีคูน้ำและคันดินล้อมรอบ เว้นด้านทิศตะวันออก ถัดออกไปทางทิศตะวันตกและทิศเหนือมีแนวคันดินบรรจบกันเป็นมุมเหลี่ยมและทอดยาวไปยังทิศตะวันออกระยะทางประมาณ 300 เมตร จากตัวปราสาทสู่สระน้ำรูปสี่เหลี่ยมที่มีคันดินล้อมรอบ คือ หนองขุมดิน กำหนดอายุจากการศึกษารูปแบบลวดลายบนทับหลังหินทรายแสดงภาพวาดประทับนั่งอยู่ภายในซุ้มบนพาหนะและหน้าที่ค่ายท่องพวงมาลัย เป็นศิลปะเขมรสมัยบาปวนอายุสมัยราวพุทธศตวรรษที่ 16-17 (ราว พ.ศ. 1560-1630)” (ผู้เรียบเรียง :: สันนิษฐานว่าจะสร้างในคราวเดียวกับปราสาทวัดโพธิ์ศรีธาตุ บ้านธาตุ ตำบลธาตุ และปราสาทบ้านหนองหิน บ้านหนองหิน ตำบลดอนแรด และน่าจะเป็นชุมชนโบราณที่อยู่ในเส้นทางสัญจรของคนในยุคนั้น)
สภาพปัจจุบันของปราสาทปรางค์ประธานและวิหารพังทลายเหลือจากฐานเหลือเรือนธาตุประมาณครึ่งองค์ คูน้ำคันดินที่ล้อมรอบปราสาทกว้างประมาณ 6 เมตร ตื้นเขิน สระน้ำหนองขุมดินที่อยู่ด้านหน้าปราสาทได้ถูกขุดลอกแล้วถือเป็นโบราณสถานร้าง ส่วนวัดปราสาทขุมดิน สันนิษฐานว่า ผู้สร้างคงตั้งชื่อวัดตามหลักฐานที่ปรากฏ คือ เจดีย์ หรือปราสาทหรือชื่อของหมู่บ้าน
สำหรับผู้สร้างวัดนั้น ไม่ปรากฏว่าใครเป็นผู้สร้าง แต่มีหลักฐานการบูรณปฏิสังขรณ์ใหม่ คือเมื่อ พ.ศ. 2504 หลวงปู่คำภา ได้ธุดงค์ มาปักกลดจำพรรษาอยู่ 3 พรรษา ใช้เป็นสถานที่ประกอบศาสนากิจของชาวบ้านและไปๆ มาๆ จนมรณภาพเมื่อ พ.ศ. 2520 จากนั้นมีพระจากวัดสังฆนารามได้หมุนเวียนกันมาจำพรรษาและดูแลบูรณปฏิสังขรณ์เสนาสนะต่างๆ และดำเนินกิจกรรมทางศาสนาที่วัดปราสาทขุมดิน จนถึงปัจจุบัน
ปัจจุบันวัดปราสาทขุมดิน ได้รับการพัฒนาให้มีความเจริญก้าวหน้าอย่างยิ่ง มีการก่อสร้างพระอุโบสถหลังใหม่ ขนาดใหญ่ มีการผูกพัทธสีมาฝังลูกนิมิต เมื่อเดือนพฤศจิกายน พ.ศ. 2551 และทุกๆ ปี ในวันวิสาขบูชา ขึ้น 15 ค่ำ เดือน 6 ประชาชนจะมาร่วมกันทำบุญตักบาตรประเพณีประจำปี เรียกว่า “งานตักบาตรธาตุ”
โครงการ 54090178 :: การศึกษาและพัฒนากระบวนการตัดสินใจของนักเรียนจากการจัดการเรียนรู้ตามทฤษฎีการเรียนรู้เชิงสังคมวัฒนธรรม เรื่อง ปราสาท ในมิติวิทยาศาสตร์และคณิตศาสตร์ ดำเนินการโดย นายศักดิ์อนันต์ อนันตสุข ภายใต้การสนับสนุนของ สำนักงานส่งเสริมสังคมแห่งการเรียนรู้และคุณภาพเยาวชน (สสค.) :: www.QLF.or.th